ଷଷ୍ଠ
ଶ୍ରେଣୀରେ ରାଜନୀତି ବିଜ୍ଞାନ
ଶିକ୍ଷା :
କିପରି
ଓ କାହିଁକି
 |
ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ନର୍ସିଂଗଡ଼ଠାରେ ପଞ୍ଚାୟତର ସଭା
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ - ୱିକିମିଡ଼ିଆ କମନ୍ସ୍ |
ଜାତୀୟ
ପାଠ୍ୟଚର୍ଯ୍ୟା ପ୍ରାଧାରିକ
(ଜା.ପା.ପ୍ରା.
- ଇଂରାଜୀରେ,
ନ୍ୟାସନାଲ
କରିକୁଲମ ଫ୍ରେମୱର୍କ)
୨୦୦୫,
ଅନୁସାରେ
ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତୀୟ ବିଦ୍ୟାଳୟ
ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ସଞ୍ଚାଳିତ
ହେବା କଥା । ଏହି ପ୍ରାଧାରିକ ସମାଜ
ବିଜ୍ଞାନର ଶିକ୍ଷଣରେ ଗୋଟିଏ
ମୌଳିକ ରୂପାନ୍ତରର ଲକ୍ଷ୍ୟ ନେଇ
ଏହି ବିଷୟ ଗୁଡ଼ିକର ବିଦ୍ୟାଳୟ
ସ୍ତରୀୟ ଅଧ୍ୟୟନକୁ କୋଣଠେସା
ଜନଗୋଷ୍ଠୀମାନଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀରୁ
ହିଁ କରିବା ପାଇଁ ଆହ୍ୱାନ ଦିଅନ୍ତି
। ଅର୍ଥାତ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନ ପଢ଼ାପଢ଼ି
ଉଚ୍ଚ ବର୍ଗର ପରିଚିତି ଓ ଇତିହାସ
ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ ନ ଦେଇ ଆମର ସମାଜ
ଯେଉଁମାନଙ୍କର (ଯଥା,
ଏହି
ଦେଶର ଆଦିବାସୀ ଓ ଦଳିତ)
ପରିଚୟକୁ
ସ୍ୱୀକାର କରିନାହିଁ (ଯାହାଙ୍କର
ଅତୀତକୁ ଜାତୀୟ ଇତିହାସରେ ଆଜି
ମଧ୍ୟ ସୀମାଭୁକ୍ତ କରାଯାଇନାହିଁ),
ସେମାନଙ୍କୁ
ଯଥାଯୋଗ୍ୟ ସ୍ଥାନ ଦେବାର ଆବଶ୍ୟକତା
ଉପରେ ଏହି ପ୍ରାଧାରିକ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ
ଦେଇଛି । ଏହା ଛଡ଼ା ଲିଙ୍ଗଗତ
ବୈଷମ୍ୟ ତଥା ତଫସିଲ ଭୁକ୍ତ ଜାତି
ଓ ଜନଜାତି ତଥା ସଙ୍ଖ୍ୟାଲଘୁ
ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କର ସମ୍ବେଦନଶୀଳତାର
ଆଲୋକରେ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନ ପଢ଼ାପଢ଼ିର
ପୁନଃରଚନା ପ୍ରତି ମଧ୍ୟ ଏହା ଆମର
ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରନ୍ତି । ନଗର
ବିଜ୍ଞାନର ଔପନିବେଶିକ ଭାର ଯୋଗୁଁ
ଏହି ବିଷୟକୁ ବଦଳାଇ ରାଜନୀତି
ବିଜ୍ଞାନ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ତରରେ
ପଢ଼ାଇବା ପାଇଁ ଜା.ପା.ପ୍ରା.
ଏହି
ପ୍ରସ୍ତାବ ଦିଅନ୍ତି ।
ଏହି
ପ୍ରସ୍ତାବନାର ଫଳ ସ୍ୱରୂପ,
ଜାତୀୟ
ସ୍ତରରେ ବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କରେ
ରାଜନୀତି ବିଜ୍ଞାନ ପଢ଼ାରେ
ଆମୂଳଚୁଳ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସୁ କି
ନ ଆସୁ,
ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ
ଶୈକ୍ଷିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଏବଂ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ
ପରିଷଦ (ଏନ.ସି.ଇ.ଆ.ର.ଟି.)ର
ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକେ
ଅନେକ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ
ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସି ସାରିଛି ।
ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ଷଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀର
‘ସୋସିଆଲ ଆଣ୍ଡ ପଲିଟିକାଲ ଲାଇଫ’
-
‘ସାମାଜିକ
ଓ ଆର୍ଥିକ ଜୀବନ’ ନାମକ
ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକଟି ବିବିଧତା ଓ
ଭେଦଭାବ ଉପରେ ଦୁଇଟି ଅଧ୍ୟାୟକୁ
ନେଇ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ବିବିଧତା ବିଷୟକ
ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାଟି ପୁଣି ଆରମ୍ଭ
ହୁଏ ପୋଲି ସେନଗୁପ୍ତଙ୍କର ଏକ
ଗଳ୍ପ ସହିତ,
ଯାହା
ଭାରତରେ ପିଲାଙ୍କ ଭିତରେ ସାମାଜିକ
ଶ୍ରେଣୀକୁ ନେଇ ଥିବା ଭିନ୍ନତାକୁ
ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ନଜରକୁ ଆଣେ ।
ମାତ୍ର
ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ଷଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀ
ପାଇଁ ଛାପିଥିବା ରାଜନୀତି ବିଜ୍ଞାନ
ପୁସ୍ତକଟିରେ (ଯାହା
ଇତିହାସ ଓ ରାଜନୀତି ବିଜ୍ଞାନ
ବହିଟିର ଉତ୍ତରାର୍ଦ୍ଧ ମାତ୍ର)
ଆମେ
ଏହି ସବୁ ପରିବର୍ତ୍ତନର କିଛି
ଚିହ୍ନ ଦେଖିବାକୁ ପାଉନା । ‘ଆମେ
ଓ ଆମ ସମାଜ’ ନାମକ ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟଟି
ଆରମ୍ଭ ହୁଏ (ଗୋଟିଏ
ଆଗ୍ରହହନ୍ତା କଥନିକା ପରେ)
ପରିବାରର
ଏକ ସଜ୍ଞାରୁ । କେବଳ ଏଇଠି ନୁହେଁ
। ସମଗ୍ର ରାଜନୀତି ବିଜ୍ଞାନର
ପୁସ୍ତକଟି ସାରା ଆମେ ଏହିପରି
ନାନାଦି ସଜ୍ଞାର ଉଲ୍ଲେଖ ଦେଖିବାକୁ
ପାଇବା,
ଯାହା
ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କର ବିଷୟରେ ଥିବା
ଆଗ୍ରହକୁ କେବଳ କମାଇ ହିଁ ପାରିବ
।
ପ୍ରଥମ
ଅଧ୍ୟାୟରେ ହିଁ ଆମେ ବହିଟିରେ
ଜା.ପା.ପ୍ରା.ର
ବିରୋଧୀ ନାନାଦି କଥା ଦେଖିବାକୁ
ପାଇବା । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ,
ବହିର
୯୫ ପୃଷ୍ଠାରେ ଲେଖା ହୋଇଅଛି ଯେ
‘ଭାରତୀୟ ପରିବାରଗୁଡ଼ିକରେ ପିତା
ହିଁ ମୁଖ୍ୟ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ଆଉ
କେତେକ ପରିବାରରେ ମାତା ମଧ୍ୟ
ମୁଖ୍ୟ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ।’ ଏପରି
କହିବା ସତ୍ୟର ଅପଳାପ ମାତ୍ର ।
ଏହା ଜନଗଣନା ଆଦି ଅନେକ ପରିସଙ୍ଖ୍ୟାନର
ଉତ୍ସରୁ ଜଣାଶୁଣା ଯେ,
ଭାରତର
ପରିବାରମାନଙ୍କର ଏକ ବଡ଼ ଭାଗରେ
(ସଙ୍ଖ୍ୟଲଘୁ
ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା)
ମହିଳାମାନେ
ହିଁ ପରିବାର ପ୍ରତିପୋଷଣର ସବୁ
ଦାୟିତ୍ତ୍ୱ ଓ ମୁଖ୍ୟ ହିସାବରେ
ସମସ୍ତ ଭୂମିକା ତୁଲାଇଥାଆନ୍ତି
।
ସେହିପରି
ପୃଷ୍ଠା ୯୬ରେ ଲେଖାଯାଇଛି ଯେ
ଗୋତ୍ର ଭାରତର ସବୁ ସମାଜରେ ଓ
ଜନଗୋଷ୍ଠୀରେ ଅଛି । ଏହା ପ୍ରମାଦମୂଳକ
। କାରଣ,
ଭାରତରେ
ଅନେକ ସମୁଦାୟରେ,
ଯଥା
କେତେକ ଆଦିବାସୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ,
ସମାଜ
ସଂରଚନାର ଏକକ ଗୋତ୍ର ନୁହେଁ ।
ଏହା ଭାରତରେ ବର୍ଚ୍ଚସ୍ୱ ଜମାଇ
ରଖିଥିବା ଉଚ୍ଚ ବର୍ଗର ସମାଜ
ସଂରଚନାର ଢ଼ାଞ୍ଚାକୁ ଅନ୍ୟ
ସମୁଦାୟଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଲଦିଦେବାର
ଏକ ଅପଚେଷ୍ଟା ମାତ୍ର ।
ଏହି
ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟରେ ହିଁ ଆମେ କେତେକ
ମୌଳିକ ଅବଧାରଣାରେ ସ୍ପଷ୍ଟତାର
ଅଭାବ ପାଇବା । ଏହି ଅଧ୍ୟାୟରେ
ପରିବାର ପରେ ସଙ୍ଘ ଓ ତାହା ପରେ
ସମୁଦାୟର ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।
ଏହାର ଓଲଟା ହେବାର ଥିଲା । କାରଣ
ପରିବାର ପରି ସମୁଦାୟ ମଧ୍ୟ ଏକ
ପ୍ରାକୃତିକ ସାମାଜିକ ଏକକ । ଯଦିଏ
ସଙ୍ଘଗୁଡ଼ିକୁ ମଣିଷ ସଚେତନ ଭାବରେ
ଗଢ଼େ । ସଙ୍ଘ,
ସମୁଦାୟ
ଓ ଜନଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ତଫାତଗୁଡ଼ିକୁ
ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଦିଆଯାଇନାହିଁ
।
ବହିଟିର
ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟଟି ରାଷ୍ଟ୍ର
ଉପରେ । ଏହି ଅଧ୍ୟାୟରେ ରାଷ୍ଟ୍ରର
ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉତ୍ପତ୍ତି ଉପରେ ଅନେକ
ଆଲୋଚନା ଅଛି । ଜଣେ ଷଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀର
ଛାତ୍ରୀ ପାଇଁ ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ
ଭାବରେ ଅନାବଶ୍ୟକ । ରାଷ୍ଟ୍ରର
ଆବଶ୍ୟକତା ଓ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଉତ୍ପତ୍ତି
ଓ ବିକାଶ ଉପରେ ପୂରା ତିନୋଟି
ପୃଷ୍ଠା ଅଛି । ଏହା ଅନାବଶ୍ୟକ ।
ରାଷ୍ଟ୍ରର ଉପାଦେୟତା ଉପରେ ମଧ୍ୟ
ଅନେକ ଆଲୋଚନା ଏହି ଅଧ୍ୟାୟରେ
ଅଛି । ମାତ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ର ଶକ୍ତିର
ହିଂସ୍ର ରୂପ ଉପରେ ଆମେ ଏହି
ଅଧ୍ୟାୟରେ କିଛି ଆଲୋଚନା ପାଉନା
। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ,
ଭାରତରେ
ଏଇ କେଇ ପୁରୁଷ ତଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ
ଗୋଟିଏ ହିଂସ୍ର ଔପନିବେଶିକ
ରାଷ୍ଟ୍ର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଲଢ଼େଇ ହିଁ
ଆମର ଜାତୀୟ ଚରିତ୍ରର ନିର୍ମାଣ
କରିଥିଲା । ରାଷ୍ଟ୍ର ବିରୁଦ୍ଧରେ
ସମାଜର ଲଢ଼େଇରୁ ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ
ଆଲୋଚନାଟି ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇପାରିଥାଆନ୍ତା
। ଏହା ଫଳରେ ଆଧୁନିକ ରାଷ୍ଟ୍ର
ନିର୍ମାଣରେ ସମ୍ପର୍କୀୟ ହିଂସା
ବିଷୟରେ ସବିଶେଷ ଆଲୋଚନା
କରାଯାଇପାରିଥାଆନ୍ତା । ହେଲେ
ଏହି ସୁଯୋଗଟିକୁ ହରାଇ ଅଧ୍ୟାୟଟି
ଶେଷ ହୋଇଛି ରାଷ୍ଚ୍ରର ସଜ୍ଞା,
ଉତ୍ପତ୍ତି
ଓ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀର ଭାରୀ ଆଲୋଚନା
ସହିତ ।
ତୃତୀୟ
ଅଧ୍ୟାୟଟି ସରକାର ଉପରେ । ଏଥିରେ
ଖାଲି ସରକାରକୁ ରାଷ୍ଟ୍ରର
ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି
। ହେଲେ ସରକାର ଓ ରାଷ୍ଟ୍ର ଭିତରେ
ତଫାତଟି ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ପଷ୍ଟ
କରିଦିଆଯାଇ ନାହିଁ । ପୃଷ୍ଠା
୧୧୧ ରେ ସଂସଦୀୟ ସରକାର ଉପରେ
ଆଲୋଚନାରେ ବ୍ୟବସ୍ଥାପିକା ଓ
କାର୍ଯ୍ୟପାଳିକା ଉତ୍ତମ ବୁଝାମଣା
ଭିତ୍ତିରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି
ବୋଲି ଲେଖାଯାଇଛି । ହେଲେ ଏହା
ପୂର୍ବରୁ ବ୍ୟବସ୍ଥାପିକା ଓ
କାର୍ଯ୍ୟପାଳିକା କଅଣ,
ତାହା
କୁହାଯାଇନାହିଁ । ଏହା କେବଳ
ପିଲାଙ୍କ ମନରେ ବିଭ୍ରାନ୍ତି
ସୃଷ୍ଟିକରିବ । ଅଧ୍ୟାୟଟିର
ରାଷ୍ଟ୍ରପତୀୟ ସରକାର ବିଷୟକ
ଅଂଶଟିରେ ଲେଖାହୋଇଛି,
ଏହି
ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି
ଉଭୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ଓ ସରକାରର ମୁଖ୍ୟ
ଅଟନ୍ତି । ହେଲେ ଏହା ପୂର୍ବରୁ
ଆଲୋଚିତ ସଂସଦୀୟ ସରକାର ବିଷୟରେ
କୁହାଯାଇନାହିଁ ଯେ,
ସଂସଦୀୟ
ସରକାରରେ ରାଷ୍ଟ୍ର ଓ ସରକାରର
ମୁଖ୍ୟ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ । ଏହା ମଧ୍ୟ
ବିଭ୍ରାନ୍ତିର ଜନନୀ ବନିପାରେ
।
ସ୍ଥାନୀୟ
ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ଉପରେ ଲିଖିତ
ଚତୁର୍ଥ ଅଧ୍ୟାୟଟି ଖାଲି ତିନି
ସ୍ତରୀୟ ପଞ୍ଚାୟତି ରାଜ ଓ ନଗର
ଶାସନ ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟରେ ଭର୍ତ୍ତି
। ସେଥିରେ ପିଲାଙ୍କ ଜୀବନ ସହିତ
ଜଡ଼ିତ କିଛି ନାହିଁ । ଏହା ସହିତ
ଯଦି ଆମେ ଏନ.ସି.ଇ.ଆର.ଟି.
ବହିଟିର
ତୁଳନା କରିବା,
ଆମେ
ଦେଖିବା କିପରି ଏହି ଅଧ୍ୟାୟଟିକୁ
ପିଲାଙ୍କର ଅନୁଭୂତି ସହିତ ଯୋଡ଼ି
ସେମାନଙ୍କର ସ୍ଥାନୀୟ ରାଜନୀତି
ବିଷୟକ ଅବଧାରଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧିକ
ଶାଣିତ କରିବାରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି
।
ବହିଟି
ଅନେକ ଅନାବଶ୍ୟକ ତଥ୍ୟ,
ଅବଧାରଣାରେ
ଓ ଆକ୍ଟିଭିଟି ରେ ଭର୍ତ୍ତି,
ଯାହା
ପିଲାଙ୍କୁ କେବଳ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ
କରିବ । ଯଥା,
୧୧୮
ପୃଷ୍ଠାରେ ବଳବନ୍ତ ରାୟ କମିଟିର
ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ବିଦ୍ୟାଳୟର
ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ
ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକରେ ଏହି କମିଟିର
ଆଲୋଚନାର କିଛି ଆବଶ୍ୟକତା ନାହିଁ
। ବହିଟିରେ
ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ଅନେକ ଅଯଥା
ଆକ୍ଟିଭିଟି ମଧ୍ୟ ଭରି ହୋଇ ରହିଛି
। ପୃଷ୍ଠା
୯୬ରେ ଉଲ୍ଲିଖିତ ଗୋଟିଏ ଆକ୍ଟିଭିଟି
ହେଲା,
ଏକକ
ଓ ଯୌଥ ପରିବାରଗୁଡ଼ିକର ତାଲିକା
କରି ପରିବାର ମୁଖ୍ୟଙ୍କ ନାମ
ଲେଖିବା । ଏହାର ଶୈକ୍ଷଣିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ
କଅଣ ?
ଏହା
ଦ୍ୱାରା ପିଲା କଅଣ ଶିଖିବ ?
ସେହିପରି
ପୃଷ୍ଠା
୯୭ରେ କେଉଁ ଜନଜାତିର ଲୋକ ଓଡ଼ିଶାର
କେଉଁ ଜିଲ୍ଲାରେ ବାସ କରନ୍ତି,
ତାହାର
ତାଲିକା କରିବା ପାଇଁ ପିଲାଙ୍କୁ
କୁହାଯାଇଛି । ଗୋଟିଏ ରାଜନୀତି
ବିଜ୍ଞାନର ପାଠରେ ଏହା କରି ପିଲା
କଅଣ ଓ କିପରି ଶିଖିବ ତାହା ବୁଝି
ହେଉ ନାହିଁ । ସେହିପରି ପୃଷ୍ଠା
୧୦୧ ରେ ଥିବା ପାଠର ‘ଅଭ୍ୟାସ’ରେ
ବଣ୍ଡା ଜନଜାତି କେଉଁ ଜିଲ୍ଲାର
ବୋଲି ପଚରାଯାଇଛି । ଏହା ଅଭ୍ୟାସ
କେମିତି ହେଲା ?
ବହିଟିରେ
ଅନେକ ତଥ୍ୟଗତ ପ୍ରମାଦ ମଧ୍ୟ ରହିଛି
। ପୃଷ୍ଠା ୯୯ରେ ‘ଆମେ କଣ ଶିଖିଲେ’
ରେ ଲେଖା ହୋଇଛି ‘ଏକ ସାଧାରଣ ନାମ
ଥିବା ଦେଶୀୟ ଲୋକମାନଙ୍କର କ୍ଷୁଦ୍ର
ସମୁହକୁ ଜନଜାତି କୁହାଯାଏ ।’
ଏପରି କହିବା ପ୍ରମାଦଯୁକ୍ତ ।
କାରଣ ଅନେକ ବୃହତ ଜନଜାତି ମଧ୍ୟ
ଅଛନ୍ତି । ପୃଷ୍ଠା
୧୦୨ରେ ରାଷ୍ଠ୍ର ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ଓ
ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ବୋଲି
କୁହାଯାଇଛି । ଏହା ସତ ନୁହେଁ ।
ରାଷ୍ଟ୍ର ଶକ୍ତିର ଉଦ୍ଭବ ମଣିଷ
ସମାଜର ଇତିହାସରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ
ଭାବରେ ଏକ ନୂଆ ଘଟଣା । ପୃଷ୍ଠା
୧୦୭ରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧିକାର ସୁରକ୍ଷା
କରିବାକୁ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଇଚ୍ଛାଧୀନ
କାର୍ଯ୍ୟ ଭାବରେ ତାଲିକାଭୁକ୍ତ
କରାଯାଇଛି । ମାତ୍ର ଆଧୁନିକ
ମାନ୍ୟତାରେ ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରର
ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ । ପୃଷ୍ଠା
୧୧୨ ରେ ଲେଖାହୋଇଛି ଯେ ରାଜତନ୍ତ୍ରିକ
ସରକାର ସବୁଠାରୁ ପୁରୁଣା ଶାସନ
। ଏହା ସର୍ବମାନ୍ୟ ସତ୍ୟ ନୁହେଁ
। ଅତଏବ,
ଷଷ୍ଠ
ଶ୍ରେଣୀର ରାଜନୀତି ବିଜ୍ଞାନମ
ପୁସ୍ତକରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନର
ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଯେତେ ଶୀଘ୍ର
ଏହା କରାଯିବ,
ତାହା
ଭଲ । କାରଣ ଏହା ପରବର୍ତ୍ତୀ
ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ପାଠର ମୂଳଦୁଆ ।
