ଶିକ୍ଷା ଓ ଶାସନ

ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାଶ

ଆଜରବାଇଜାନର ବାକୁ ଠାରେ ୧୬୪୬ ମସିହାରେ ସ୍ଥାପିତ ଏକ ମଦରସା ବା ସ୍କୁଲ
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ - ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍

କାହାରି କାହାରି ଆଶଙ୍କା, ଶିକ୍ଷା ଶାସନର ଅନ୍ତରାୟ । କେବଳ ରାଜ୍ୟ ଶାସନ ନୁହେଁ, ସମାଜ-ଶାସନ, ଧର୍ମ-ଶାସନ ସକଳ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶୃଙ୍ଖଳା ଏବଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବିଧିକୁ ନ ମାନିବା ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରକୃତି । ମାନବ ସମାଜର ଆଦିମ ଅବସ୍ଥାରେ ସମାଜ ନିୟନ୍ତାମାନଙ୍କର ଏ ଭାବ ନଥିଲା । ସେ କାଳେ ସକଳ ବିଷୟରେ ସମାଜର ନିୟନ୍ତା ଥିଲେ ଜଣେ ରାଜା । ଅଶିକ୍ଷିତ ପ୍ରଜାପୁଞ୍ଜ ପଶୁ ପରି ଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କୁ ସେହି ପଶୁ ଅବସ୍ଥାରେ ସେମାନଙ୍କର ନାୟକ ହେବାରେ ବିଶେଷ ଗୌରବ କଅଣ ? ସୁତରାଂ ମାନବର ପଶୁତ୍ୱ ଦୂର କରି ମନୁଷ୍ୟତ୍ୱ ପ୍ରକାଶ କରିବା ଲାଗି ରାଜାଙ୍କର ସର୍ବଥା ଯତ୍ନ ଥିଲା । ଏହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଅକାତରରେ ଅର୍ଥ ବ୍ୟୟ ମଧ୍ୟ ହେଉଥିଲା । ଅଜ୍ଞାନ ଅନିଚ୍ଛୁକ ଲୋକ ସାଧାରଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଆଦିମ ଅବସ୍ଥାରେ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଚାର ପେ କି ଦୁରୂହ ବ୍ୟାପାର ହୋଇଥିବ ତାହା ଏ ଯୁଗରେ ଅନେକେ କଳ୍ପନାରେ ଆଣିବା କଷ୍ଟ । କିନ୍ତୁ ଏବେ ସୁଦ୍ଧା କୌଣସି କୌଣସି ଅତି ଅନୁନ୍ନତ ସ୍ଥାନରେ ଲୋକଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁମାନେ ଯତ୍ନ କରୁଛନ୍ତି, ସେମାନେ କେତେକ ପରିମାଣରେ ତାହା ଅନୁଭବରେ ଆଣିପାରନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ଶିକ୍ଷା କେବଳ ଅବୈତନିକ ନଥିଲା ଉପଯୁକ୍ତ ଭାବରେ ପୁରସ୍କୃତ ହେଉଥିଲା । ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଗ୍ରାସାଚ୍ଛାଦନ ଚଳିବା ଲାଗି ରାଜ୍ୟର ବୃତ୍ତି ଖଞ୍ଜା ଥିଲା । ଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଶିକ୍ଷାର କେବଳ ଆଦର ହେଉଥିଲା । ଏହି ଆଦିମ ଶିକ୍ଷାବିଧାନରୁ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ଗୁରୁକୁଳ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳର ଅସଙ୍ଖ୍ୟ ମଠ ଓ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶର ଚର୍ଚ୍ଚ ଏବଂ ତତ୍‌ସଂଲଗ୍ନ ବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କର ଉତ୍ପତ୍ତି ।

ଶିକ୍ଷାପ୍ରଭାବରେ ମାନବର ନୈସର୍ଗିକ ଅନ୍ତନିର୍ହିତ ଶକ୍ତି ବିକାଶ ପାଇବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ସ୍ୱାଧୀନ ଚିନ୍ତା ମାନବର ପ୍ରକୃତି ଓ ବିଶିଷ୍ଟ ଅଧିକାର ଏହା ମାନବର ମାନବତ୍ୱ । ଏହି ମାନବତ୍ୱର ବିକାଶରେ ସମାଜରେ ମତଭେଦ ଆବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ । କ୍ରମେ ମନୁଷ୍ୟର ପ୍ରଶ୍ନ କରିବାର ପ୍ରବୃତ୍ତି ଜନ୍ମିଲା । ସେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ଖୋଜିଲା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର ହେତୁ ପଚାରିଲା ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଧାନର ପ୍ରୟୋଜନୀୟତା ପରୀକ୍ଷା କଲା ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନର ମୂଳ ଅନୁସନ୍ଧାନ କଲା । ଫଳରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଶାସନ ଉପରେ ହାତ ବାଜିଲା ନିଜ କ୍ଷମତା ବିଷୟରେ ପ୍ରଶ୍ନ ବା କାର୍ଯ୍ୟର ସମାଲୋଚନା ମନୁଷ୍ୟକୁ ଭଲ ଲାଗେ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ମନୁଷ୍ୟର ଜିଜ୍ଞାସା ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପ୍ରଭାବରେ ଶାସନର ବିପଦ ଆଶଙ୍କା ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା । ଧର୍ମାନୁଶାସକମାନଙ୍କର ଧର୍ମ ଲୋପ ଆଶଙ୍କା, ସମାଜନାୟକମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ବିଶୃଙ୍ଖଳାର ଆଶଙ୍କା, ରାଜ୍ୟ-ଶାସକଙ୍କର ରାଷ୍ଟ୍ର ବିପ୍ଳବ ଆଶଙ୍କା ।

ଯୁଗେ ଯୁଗେ ମାନବ ଇତିହାସ ପୁନରାବୃତ୍ତି ଘଟୁଛି । ସହସ୍ର ସହସ୍ର ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ଦେଶର ଆଦିମାନବ ସମାଜରେ ଯେ ଆଶଙ୍କା ଉପସ୍ଥିତ ନିୟନ୍ତାମାନଙ୍କର ଆଜି ମଧ୍ୟ ସୁସଭ୍ୟମାନବ ସମାଜରେ ସେହି ଆଶଙ୍କା । ଶାସନ ନିୟନ୍ତାମାନଙ୍କର ମାନବର ଜିଜ୍ଞାସା ପ୍ରବୃତ୍ତି ପ୍ରତି ସେହି ଭୀତି, ଦୁରାଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ ପାଉଅଛି । ସ୍ଥିତିଶୀଳତା ଜଗତର ଧର୍ମ ନୁହେଁ । ଶିକ୍ଷାର ପରିମାଣରେ ମନୁଷ୍ୟ ଉନ୍ନତିରୁ ଉନ୍ନତତର ଅବସ୍ଥାକୁ ଅଗ୍ରସର ହେବା ନିମନ୍ତେ ସର୍ବଦା ବ୍ୟାକୁଳ । ମାନବ ହୃଦୟର ଏହି ଐଶ୍ୱରିକ ଅସନ୍ତୋଷ ମାନବ ସଭ୍ୟତାର ନିଦାନ । ଶିକ୍ଷା ଏହି ଐଶ୍ୱରିକ ଅସନ୍ତୋଷର ଉଦ୍ଦୀପକ । ମାତ୍ର ଅଳ୍ପାଧିକ ପରିମାଣରେ ସକଳ ଶାସନର ପ୍ରକୃତି ସ୍ଥିତିଶୀଳ । ସମାଜର ଉନ୍ନତି ପିପାସା ଦାବୀ ଅନୁରୂପ ଚରିତାର୍ଥ କରିବା ଲାଗି ଶାସନ ସବୁବେଳେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଫଳରେ ଶିକ୍ଷା ଏବଂ ଶାସନ ମଧ୍ୟରେ ଉଣାଅଧିକେ ଟଣାଟଣି ବରାବର ଲାଗି ରହିଛି । କିନ୍ତୁ ଶିକ୍ଷାର ଜୟ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ । ପୁଣି ଶିକ୍ଷାର ଜୟ ହିଁ ଶାସନ ଉପରେ ଶିକ୍ଷାର ଏପରି ପ୍ରଭାବ ନଥିଲେ, ମାନବ ସଭ୍ୟତା ଆଜି ଏ ଅବସ୍ଥାକୁ କଦାପି ଆସି ନଥାନ୍ତା ।

ଶାସନ ଉପରେ ଶିକ୍ଷାର ଏହି କଲ୍ୟାଣକର ପ୍ରଭାବ ପୃଥିବୀରେ ସଭ୍ୟ ଜାତିମାନେ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିଅଛନ୍ତି । ତେଣୁ ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଭ୍ୟ ଦେଶ ଏବଂ ବିଧାତା ଫଳରେ ଅର୍ଦ୍ଧଶତାବ୍ଦୀରୁ ଉଣା ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଜାପାନ ଯେ ଫଳ ଲାଭ କରିଅଛି, ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଶିକ୍ଷିତ ଭାରତବାସୀ ଜାଣନ୍ତି । ଭାରତର ସକଳ ପ୍ରକାର ଉନ୍ନତିରେ ଲୋକସାଧାରଣଙ୍କ ନିରକ୍ଷରତା ଏବଂ ଜଡ଼ତା ପ୍ରଧାନ ଅନ୍ତରାୟ । ଗାଁ ପରିଷ୍କାର ରଖିବାକୁ କହିଲେ ଅଶିକ୍ଷିତ ଗ୍ରାମବାସୀ ଶୁଣନ୍ତି ନାହିଁ । ସମବାୟ ଋଣପାଣ୍ଠି ଉଦ୍ୟମ ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆଶାନୁରୂପ ସଫଳ ହୋଇଥିବାରୁ ନାହିଁ । ଟିକା ଘେନିବା ଲାଗି ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆପତ୍ତି ମଧ୍ୟ ଶୁଣାଯାଏ । ଲୋକସାଧାଋଣଙ୍କ ଅଜ୍ଞତା ହେତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ଥାନୀୟ ଶାସନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କର କେତେ ସଦଭିପ୍ରାୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଉଅଛି । ଜଡ଼ ଅଶିକ୍ଷିତ ପ୍ରଜାପୁଞ୍ଜର ଶାସନରେ କିଛି କୃତିତ୍ୱ ନାହିଁ ତହିଁରେ ଶାସନର ଗୌରବ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ସମୟରେ ବିପଦର ଆଶଙ୍କା । ଶିକ୍ଷିତ ପ୍ରଜାମାନେ ଶାସନ ନୀତିରେ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହେଲେ ଯେ ଆପତ୍ତି ବା ଆନ୍ଦୋଳନ କରନ୍ତି ତାହା ବିଧିସଙ୍ଗତ ଓ ଶାସନ ଶୃଙ୍ଖଳାର ସୀମାବଦ୍ଧ । ସେମାନେ ତର୍କଯୁକ୍ତି ଶୁଣନ୍ତି, ତର୍କ ଯୁକ୍ତି ଦ୍ୱାରା ନିଜ ପକ୍ଷ ସମର୍ଥନ କରନ୍ତି । ସଂଯମ ଶିକ୍ଷାର ନିତ୍ୟ ସହଚର । ସୁତରାଂ ଶିକ୍ଷିତମାନଙ୍କର ସକଳ ପ୍ରକାର ଆନ୍ଦୋଳନ ସଂଯମ ସହକାରେ ପରିଚାଳିତ । ତହିଁରେ ଶାସନର ହଠାତ୍ ବିପଦ ବା ବିଶୃଙ୍ଖଳାର ଭୟ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ଅଜ୍ଞ ଅଶିକ୍ଷିତମାନଙ୍କ ଆନ୍ଦୋଳନ ଏହାର ଠିକ ବିପରୀତ । ସହିଲାବେଳେ ସେମାନେ ପଶୁ ପରି ସହନ୍ତି, ମାତିଲାବେଳେ ପଶୁ ପରି ଉନ୍ମତ୍ତ ହୋଇ ଉଠନ୍ତି । କାର୍ଯ୍ୟରେ ବିଚାର ବା ସଂଯମ କଦର୍ଥ କରି ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ଏପରି ଉତ୍ତେଜିତ ହୁଅନ୍ତି ଯେ ତର୍କ ଯୁକ୍ତି ବା କାରଣ କାହିଁରେ ବୁଝନ୍ତି ନାହିଁ । ଶିକ୍ଷିତ ଅଶିକ୍ଷିତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏପରି ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦେଖି କିଏ କହିବ ଯେ ଶିକ୍ଷା ଶାସନର ଅନ୍ତରାୟ ? ଶାସନର ଅନ୍ତରାୟ ହୋଇପାରେ ମାତ୍ର ଶାସନ ଉନ୍ନତିର ସହାୟ ।

ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁଃଖର କଥା ଅନେକ କ୍ଷମତାଶାଳୀ ପଦସ୍ଥ ଲୋକନିୟନ୍ତା ଶିକ୍ଷା ଓ ଶାସନର ସାପେକ୍ଷତା ବୁଝନ୍ତି ନାହିଁ । ଉଭୟ ମଧ୍ୟରେ ଲୋକନିୟନ୍ତା ଶିକ୍ଷା ଓ ଶାସନର ସାପେକ୍ଷତା ବୁଝନ୍ତି ନାହିଁ । ଉଭୟ ମଧ୍ୟରେ ବିରୋଧ ଦେଖନ୍ତି । ଲୋକେ ଶିକ୍ଷିତ ହେଲେ ତାଙ୍କ କ୍ଷମତାକୁ ମାନିବେ ନାହିଁ । ଏହା ହିଁ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ଭୟ । କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ଦୂର ଭବିଷ୍ୟତ ଦେଖିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଲୋକନିୟନ୍ତାମାନେ ସେହି ଅନୁପାତରେ ଶିକ୍ଷିତ ଉନ୍ନତ ଏବଂ ଉଦାର ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ସମାଜରେ ଧର୍ମରେ ରାଜାରେ ବା ଜୀବନର ଯେ କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶାସନ ଶୃଙ୍ଖଳା ଅବଶ୍ୟ ରହିବ । ଏହି ଶୃଙ୍ଖଳା ମଧ୍ୟରେ ମାନବ ସ୍ୱାଧୀନତା ଓ ସଭ୍ୟତା ଅଗ୍ରସର ହେବ । ସମାଜ ଏହି ଶୃଙ୍ଖଳା ଗ୍ରହଣ କରିବା ଦିନୁ ଯଥାର୍ଥରେ ସଭ୍ୟତା ଓ ସ୍ୱାଧୀନତାର ଆରମ୍ଭ । ଶିକ୍ଷା ଏହି ଶୃଙ୍ଖଳାର ପରିସର ବଢ଼ାଇବାକୁ ଲୋଡେ ମାତ୍ର । ଏହି ପରିସର ବଢିଲେ ସଭ୍ୟତା ଓ ସ୍ୱାଧୀନତା କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରଶସ୍ତତର ହୁଏ । କ୍ରମଉନ୍ନତି ମାନବ ସଭ୍ୟତା ଓ ସ୍ୱାଧୀନତାର ଧର୍ମ । ଏହା କ୍ରମେ ଅଗ୍ରସର ହେଉଅଛି, ହେବ । ଏହାର ଗତିରୋଧ କରିବାର ଶକ୍ତି କାହାରି ନାହିଁ । ସମୟ ବୁଝି ଶୃଙ୍ଖଳା ଶିଥିଳ ନ କଲେ ଲୋକ ଶକ୍ତିର ସ୍ୱାଭାବିକ ବିକାଶ ଏବଂ ଲୋକ ହୃଦୟର ସ୍ୱାଭାବିକ ଆକାଂକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରଶସ୍ତତର ନ କଲେ ସଭ୍ୟତା-ସ୍ରୋତର ପ୍ରଖର ବେଗ ଶୃଙ୍ଖଳା ସମ୍ଭାଳିବା ଅସମ୍ଭବ । ସଭ୍ୟତାର ଗତିରୋଧ କରି ବେଳେବେଳେ ଏ ଶୃଙ୍ଖଳା ଛିଣ୍ଡିଯିବାର ମାନବ ଇତିହାସରେ ଦେଖାଯାଇଛି, ରାଷ୍ଟ୍ର ବିପ୍ଳବ ଧର୍ମ ବିପ୍ଳବ ସମାଜ-ବିପ୍ଳବ ଘଟିଛି । ସୁଖର କଥା ପରିବର୍ତ୍ତିତ ଅବସ୍ଥା ଶୃଙ୍ଖଳା ଦ୍ୱାରା ପୁଣି ଆପେ ଆପେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ ଆସିଅଛି । ଶୃଙ୍ଖଳା ରହିଲା ମାତ୍ରେ ଯେଉଁ ଲୋକନିୟନ୍ତାଙ୍କ ହାତରେ ଥିଲା, ତାଙ୍କର ଅନୁଦାରତା ଓ ପୁରୋଦୃଷ୍ଟିର ଅଭାବରୁ ତାହା ତାଙ୍କ ହାତରୁ ଯାଇ ଅନ୍ୟ ଶକ୍ତିର ଆଶ୍ରୟ କଲା ।

ଯାହା ହେଉ ଶିକ୍ଷା ଏବଂ ଶାସନ ମଧ୍ୟରେ ଟିକିଏ କଷାକଷି ହେବାରେ କିଛି ଯେ ଲାଭ ନାହିଁ, ଏହା ଏକାବେଳେକେ କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ । ଶିକ୍ଷାର ଉନ୍ନତି ଉନ୍ମୃଖତା ପ୍ରଥମାବସ୍ଥାରେ ପ୍ରାୟ ସର୍ବତ୍ର ଉଚ୍ଛୃଙ୍ଖଳତା ରୂପରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ । ସ୍ଥିତିଶୀଳ ଶାସନଶୃଙ୍ଖଳାରୁ ଧକା ପାଇ ଏହା କ୍ରମେ ସଂଯମ ଶିକ୍ଷା କରେ । ଆଦ୍ୟଉଦ୍ଦାମ ଭାବ କ୍ରମେ ସଙ୍କୁଚିତ ହୁଏ । ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦ ଭାବୁକତା ବାସ୍ତବ ଜଗତର କାଠିନ୍ୟ ଅନୁଭବ କରେ । ଏ ଉଭୟର ସଙ୍ଘର୍ଷ ଫଳରେ ସଭ୍ୟତାର ଗଢି ଦୃଢ଼ ଧୀର ଏବଂ ସୁନିଶ୍ଚିତ ହୁଏ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଏହି ପୁରାତନ ଜଗତ ଅଦ୍ୟାପି ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାରେ ଅଛି । ଭବିଷ୍ୟତରେ ଏହାର ସମ୍ମୁଖରେ ଅସଙ୍ଖ୍ୟ ସମ୍ଭାବନା ଅଛି । ଏହା ଏକା ଦିନକେ ଦଉଡ଼ି ଦଉଡ଼ି ଉନ୍ନତିର ଚରମ ସୀମାରେ ପହଞ୍ଚି ଜୀବନ ସାଙ୍ଗ କରିବ ନାହିଁ । ପ୍ରତି ପଦରେ ଏହାକୁ ଅସଙ୍ଖ୍ୟ ବାଧାବିଘ୍ନର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡ଼ୁଅଛି । ସେ ସବୁକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିବାରେ ଏହାର ଦୃଢ଼ତା ସମ୍ପାଦିତ ହେଉଅଛି, ଆୟୁ ବଢ଼ୁଅଛି ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅବସ୍ଥା ସାନ୍ଦ୍ର ଓ ସୁଗଠିତ ହେଉଅଛି ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଉନ୍ନତତର ଅବସ୍ଥା ନିମନ୍ତେ ପଥ ପରିଷ୍କାର ହେଉଅଛି ।

(ସତ୍ୟବାଦୀ, ୩ୟ ଖଣ୍ଡ, ୫ମ ଓ ୬ଷ୍ଠ ଖଣ୍ଡ-୧୯୧୮)