ଅକ୍ଷାଂଶ ଓ ଦ୍ରାଘିମା

ଅନୁବାଦ - ବିଶ୍ୱଜିତ ଆପଟ

ଅକ୍ଷାଂଶ ଓ ଦ୍ରାଘିମା (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ପୂର୍ବ ଅଧ୍ୟାୟରେ ତୁମେ ପଢିଛ ଯେ ଆମ ଗ୍ରହ ପୃଥିବୀ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୋଲାକାର ନୁହେଁ । ଏହା ଉତ୍ତର ଓ ଦକ୍ଷିଣ ମେରୁ ପାଖରେ ଟିକେ ଚେପଟା ଓ ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଟିକେ ସ୍ଫୀତ । ଏହା କୁପରି ଦିଶେ ତୁମେ କଳ୍ପନା କରିପାରୁଛ ? ଏହାର ଏକ ଧାରଣା ପାଇବା ପାଇଁ ଶ୍ରେଣୀଗୃହରେ ଥିବା ଗ୍ଲୋବକୁ ତୁମେ ଭଲଭାବରେ ନିରୀକ୍ଷଣ କର । ଗ୍ଲୋବ ପୃଥିବୀର ଛୋଟ ଆକାରରେ ଏକ ବାସ୍ତବିକ ପ୍ରତିରୂପ ଅଟେ ।

ବିଭିନ୍ନ ଆକାର ଓ ପ୍ରକାରର ଗ୍ଲୋବ ରହିଛି ; ବଡ ଗ୍ଲୋବ – ଯେଉଁଗୁଡିକୁ ନେବାଆଣିବା କଷ୍ଟ, ପକେଟରେ ରଖିପାରିବା ଭଳି ଗ୍ଲୋବ ତଥା ବେଲୁନ ପରି ଗ୍ଲୋବ ଯାହାକୁ ଫୁଲାଯାଇପାରିବ ଓ ଯାହା ନେବାଆଣିବା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ସହଜ । ଗ୍ଲୋବ ସ୍ଥିର ରହେ ନାହିଁ । କୁମ୍ଭାର ଚକ ଅଥବା ନଟୁ ପରି ଏହାକୁ ବୁଲାଯାଇପାରେ । ଗ୍ଲୋବ ଉପରେ ଦେଶ, ମହାଦେଶ ଓ ମହାସାଗରଗୁଡିକୁ ସେମାନଙ୍କର ବାସ୍ତବ ଆକାର ଅନୁଯାୟୀ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ।

ପୃଥିବୀ ପରି ଏକ ବିଶାଳ ଗୋଲକରେ କୌଣସି ଏକ ବିନ୍ଦୁର ଅବସ୍ଥିତିକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ଏକ କଠିନ ବ୍ୟାପାର । ତେବେ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ପୃଥିବୀ ପୃଷ୍ଠରେ କୌଣସି ସ୍ଥାନକୁ କିପରି ଚିହ୍ନଟ କରିବା ? ଏଥିପାଇଁ ଆମକୁ କିଛି ରେଖା ଓ ବିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ଏକ ସନ୍ଦର୍ଭର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ।

ତୁମେ ଦେଖିଥିବ ଯେ ଗୋଟିଏ ଛୁଞ୍ଚି ଗ୍ଲୋବ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଢଳି ପଡିଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଥାଏ । ଏହା ଗ୍ଲୋବର ଅକ୍ଷ । ଯେଉଁ ଦୁଇଟି ବିନ୍ଦୁ ଦେଇ ସେହି ଛୁଞ୍ଚିଟି ଯାଇଥାଏ, ସେଗୁଡିକ ଦୁଇ ମେରୁକୁ ସୂଚାଇଥାଆନ୍ତି – ଉତ୍ତର ମେରୁ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ମେରୁ । ଗ୍ଲୋବକୁ ଏହି ଛୁଞ୍ଚି ଚାରିପାଖରେ ପୃଥିବୀର ଗତି ପରି ପଶ୍ଚିମରୁ ପୂର୍ବକୁ ବୁଲାଯାଇପାରିବ । କିନ୍ତୁ ମନେ ରଖ ଯେ ଏ ଦୁଇଟି ଜିନିଷରେ ଗୋଟିଏ ଫରକ ଅଛି – ପୃଥିବୀରେ ବାସ୍ତବରେ ଏପରି କୌଣସି ଛୁଞ୍ଚି ନାହିଁ । ପୃଥିବୀ ନିଜ ଅକ୍ଷ ଚାରିପଟେ ବୁଲେ ଯାହା ଏକ କାଳ୍ପନିକ ରେଖା ଅଟେ ।

ଆଉ ଗୋଟିଏ କାଳ୍ପନିକ ରେଖା ଗ୍ଲୋବକୁ ଦୁଇ ସମାନ ଭାବରେ ବିଭକ୍ତ କରେ । ଏହାକୁ ବିଷୁବବୃତ୍ତ କୁହାଯାଏ । ପୃଥିବୀର ଉତ୍ତର ଭାଗରେ ଥିବା ଅଂଶଟିକୁ ଉତ୍ତର ଗୋଲାର୍ଦ୍ଧ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ଭାଗରେ ଥିବା ଅଂଶକୁ ଦକ୍ଷିଣ ଗୋଲାର୍ଦ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଦୁଇଟି ସମାନ ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଅଟନ୍ତି ।

ଏଣୁ ବିଷୁବବୃତ୍ତ ପୃଥିବୀ ଉପରେ ଏକ କାଳ୍ପନିକ ବୃତ୍ତ ଅଟେ । ପୃଥିବୀ ଉପରେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନର ଅବସ୍ଥିତି ଜାଣିବା ପାଇଁ ଏହା ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସନ୍ଦର୍ଭ ଅଟେ । ବିଷୁବବୃତ୍ତ ଠାରୁ ମେରୁ ଯାଏଁ ସମସ୍ତ ସମାନ୍ତର ବୃତ୍ତଗୁଡିକୁ ସମାକ୍ଷରେଖା କୁହାଯାଏ । ସମାକ୍ଷରେଖାଗୁଡିକ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା କୌଣିକ ଦୂରତାକୁ ଅକ୍ଷାଂଶ କୁହାଯାଏ ଯାହା ଡିଗ୍ରୀ ଦ୍ୱାରା ମାପ କରାଯାଏ ।

ବିଷୁବବୃତ୍ତଟି ୦ ଡିଗ୍ରୀ ବା ୦° ଅକ୍ଷାଂଶ ଅଟେ । ଦୁଇ ମେରୁ ଦେଇ ବୃତ୍ତଟିଏ ଅଙ୍କନ କଲେ ବିଷୁବବୃତ୍ତ ଠାରୁ ଦୁଇ ମେରୁର ଦୂରତା ଏହି ବୃତ୍ତର ଏକ-ଚତୁର୍ଥାଂଶ ହେବ । ଏଣୁ ମେରୁର ଅକ୍ଷାଂଶ ହେବ ୩୬୦° ର ୧/୪ ଅର୍ଥାତ୍ ୯୦° । ଉତ୍ତର ଗୋଲାର୍ଦ୍ଧରେ ୯୦° ଅକ୍ଷାଂଶଟି ଉତ୍ତର ମେରୁକୁ ସୂଚାଏ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ଗୋଲାର୍ଦ୍ଧରେ ୯୦° ଅକ୍ଷାଂଶଟି ଦକ୍ଷିଣ ମେରୁକୁ ସୂଚାଏ ।

ବିଷୁବବୃତ୍ତର ଉତ୍ତରରେ ଅବସ୍ଥିତ ସବୁ ସମାକ୍ଷରେଖାଗୁଡିକୁ ଉତ୍ତର ଅକ୍ଷାଂଶ କୁହାଯାଏ ଓ ଦକ୍ଷିଣରେ ଥିବା ସବୁ ସମାକ୍ଷରେଖାଗୁଡିକୁ ଦକ୍ଷିଣ ଅକ୍ଷାଂଶ କୁହାଯାଏ ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକ୍ଷାଂଶର ମାନ ସହିତ ଏହାର ଦିଗ ଅର୍ଥାତ ଉତ୍ତର କିମ୍ବା ଦକ୍ଷିଣ ଲେଖାଯାଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଏହାକୁ ଉ. ବା ଦ. ଲେଖାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ମହାରାଷ୍ଚ୍ରରେ ଥିବା ଚନ୍ଦ୍ରପୁର ଓ ବ୍ରାଜିଲ୍ (ଦକ୍ଷିଣ ଆମେରିକା) ରେ ଅବସ୍ଥିତ ବେଲୋ ହୋରିଜାଣ୍ଚ୍ ସ୍ଥାନ ଦୁଇଟି ୨୦° ଅକ୍ଷାଂଶ ଉପରେ ରହିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଚନ୍ଦ୍ରପୁର ବିଷୁବବୃତ୍ତର ୨୦° ଉତ୍ତରରେ ଓ ବେଲୋ ହୋରିଜାଣ୍ଟ୍ ବିଷୁବବୃତ୍ତର ୨୦° ଦକ୍ଷିଣରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏଣୁ ଆମେ କହିବା ଯେ, ଚନ୍ଦ୍ରପୁର ୨୦° ଉ. ଅକ୍ଷାଂଶରେ ଓ ବେଲୋ ହୋରିଜାଣ୍ଟ ୨୦° ଦକ୍ଷିଣ ଅକ୍ଷାଂଶ ଉପରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଚିତ୍ର କ୍ରମାଙ୍କ ୨.୨ ରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାପଡୁଛି ଯେ ଯେମିତି ଆମେ ବିଷୁବବୃତ୍ତରୁ ଦୂରକୁ ଯିବା ଅକ୍ଷାଂଶଗୁଡିକର ଆକାର କ୍ରମେ ହ୍ରାସ ପାଇବ । 

ବି.ଦ୍ର. - ଏହି ଲେଖାଟି ଏନ.ସି.ଇ.ଆର୍.ଟି. ଛାପିଥିବା ଷଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂଗୋଳ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକର ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟର ସମ୍ପାଦିତ ଓ ଅନୁଦିତ ଅଂଶ ।