ଶିକ୍ଷାବିଧାନରେ ନିଷ୍ଠା

ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାଶ

ଯୁକ୍ତରାଜ୍ୟ ଆମେରିକାର ୱିସ୍କନ୍‌ସିନ୍ ରାଜ୍ୟର ଭିରୋକ୍ୱାଠାରେ ସ୍ଥିତ ଶ‌ିକ୍ଷକ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ବିଦ୍ୟାଳୟ
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ - ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍

ପ୍ରଚଳିତ ଶିକ୍ଷାବିଧାନରେ ପରିଦର୍ଶନ-କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ସଙ୍ଖ୍ୟା ପୂର୍ବଠାରୁ ଖୁବ୍ ବଢ଼ା ଯାଇଅଛି । ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ଉପଯୁକ୍ତ କରିବା ନିମନ୍ତେ ସରକାର ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲ ଫିଟାଇ ଅଛନ୍ତି । ଶିକ୍ଷକ ଓ ପରିଦର୍ଶନ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କୁ ସେହି ସବୁ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କରେ ପଢ଼ାଇବାକୁ ସରକାରଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଭାରି କଟକଣା, ତଥାପି ଏ ଦେଶର ଶିକ୍ଷକ ଓ ପରିଦର୍ଶକ ସାଧାରଣ ଶିକ୍ଷାର କୌଣସି କୌଣସି ମନୋବିଜ୍ଞାନଗତ ବିଧାନ ପ୍ରତି ତାଦୃଶ ନିଷ୍ଠାବାନ ହେବାର ଦେଖାଯାଉ ନାହିଁ । ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କରରେ ଯେଉଁ ସବୁ ବିଧାନ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଉଅଛି, ସେ ସବୁ ଯେ ଏକାବେଳେକ ଏ ଦେଶରେ ଚଳିପାରିବ ତାହା ସର୍ବଦା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ସରକାରଙ୍କର ବିଧାନ ଯାହା ହେଉ କ୍ଷେତ୍ରରେ କର୍ମ କରିବା ଶିକ୍ଷକ ଓ ପରିଦର୍ଶକମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ । ଦେଶରେ ପ୍ରଚଳିତ ବିଧାନ ସଙ୍ଗେ ନବ ବିଧାନ ଯଥା ସମ୍ଭବ ମିଶାଇ ନେବାକୁ ହେବ । ନୀରସ ଶିକ୍ଷାକାର୍ଯ୍ୟରେ ସର୍ବଦା ଜୀବନ ଓ ସରସତା ଫୁଟାଇବାକୁ ହେବ । ମାତ୍ର ସରକାରଙ୍କର ଶତ ସଦିଚ୍ଛା ସତ୍ତ୍ୱେ ଏ ଦିଗରେ ବିଶେଷ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି କି ନା ସନ୍ଦେହ ।

ଇଉରୋପର ଚିନ୍ତାଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏ ବିଷୟରେ ସର୍ବଦା ନୂତନ ନୂତନ ମତ ପ୍ରଚାର କରୁଅଛନ୍ତି ଏବଂ ସେ ସବୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ଏ ଦେଶକୁ ଆମଦାନି ହୋଇ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କରେ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଉଅଛି । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ତାହା ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଉଅଛି, ସେମାନେ ସବୁବେଳେ ତାହାର ନୂତନତ୍ୱର ଗାରିମା ଓ ଉପଯୋଗିତା ପ୍ରତି ସମ୍ୟକ ପ୍ରଣିଧାନ ଦେଉ ନାହାନ୍ତି । ସେ ଦିନ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ଫ୍ରୋବେଲ ପ୍ରଚଳିତ କିଣ୍ଡର ଗାର୍ଟନ ବିଧାନ ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯାଉଥିଲା ଶିକ୍ଷକମାନେ ତାକୁ ପଢ଼ି ଆସି କଳର ପିତୁଳା ପରି ନିଜ ନିଜ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କର ଆବୃତ୍ତି କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । କିନ୍ତୁ କିଣ୍ଡର ଗାର୍ଗନ ବିଧାନ ଯେ ଶିଶୁମାନଙ୍କର ଭିତରର ଶକ୍ତି ବିକାଶ କରାଇ ଅତର୍କିତ ଭାବରେ ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ବହିଜଗତର ଶକ୍ତିରାଶି ସମ୍ପର୍କରେ ଆଣିବାକୁ ହେବ ବୋଲି କଳ୍ପିତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ସେଥିରେ କୌଣସି ନୂତନ ଜ୍ଞାନ ନ ଦେଇ ଶିଶୁପ୍ରାଣରେ ସ୍ୱାଭାବିକ ଆତ୍ମବିକାଶ ପନ୍ଥା ଅବଲମ୍ୱନ କରି ଜ୍ଞାନରାଜ୍ୟର ବିଭାଗ ସବୁ ଅଧିକାର କରିବାରେ ଶିଶୁକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ହେବ, ଏ କଥା କେତେ ଜଣ ଶିଶୁ ଶିକ୍ଷକ ମନ ଦେଇ ଆଲୋଚନା କରିଅଛନ୍ତି ? ଅବଶ୍ୟ ଏଠାରେ କହିବାର ଅଛି, ଫ୍ରୋବେଲ ପ୍ରଦର୍ତ୍ତିତ ପ୍ରଣାଳୀ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଚାଟଶାଳୀ ଶିକ୍ଷା ପକ୍ଷରେ ନିତାନ୍ତ ନୂତନ ଏବଂ ଦୁଇଟି ବିପରୀତ ଭାବାପନ୍ନ କହିଲେ ଚଳେ । ଏଥିରେ ଶିଶୁକୁ କିଛି ଶିଖାଇବାକୁ ହୁଏ ନାହିଁ । କୌଣସି ନୂତନ ଜ୍ଞାନ ଶିଶୁକୁ ଦେଲେ ଶିଶୁର ମାନସିକ ବିକାଶ ପ୍ରତିହତ ହୁଏ ବୋଲି ଫ୍ରେବେଲଙ୍କର ମତ । ଚାଟଶାଳୀର ଶୋଧୀପଣିକିଆ ସଙ୍ଗେ ଏହା ହଠାତ୍ ଖାପ ଖାଇବ କାହୁଁ ?

କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ପାଠଟୀକା କରିବାକୁ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଉଅଛି । ହାରବାଟ ସାହେବଙ୍କ ପଞ୍ଚସୋପାନ ପଦ୍ଧତି ସେଥିରେ ପ୍ରଧାନ ଅବଲମ୍ୱନ । ଏ ପଦ୍ଧତିରେ ନୂତନତ୍ୱ ବିଶେଷ ନାହିଁ । ମନୋବିଜ୍ଞାନରେ ଏହାର ମୂଳ ଦେଖି ବସିଲେ ଫ୍ରୋବେଲ ପଦ୍ଧତିର ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିପରୀତ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ପ୍ରାଚୀନ ଚାଟଶାଳୀ ଶିକ୍ଷାଦାନ ରୀତି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଭାବରେ ଆଲୋଚନା କଲେ ସେଥିରେ ପଞ୍ଚସୋପାନ ପଦ୍ଧତି ଅଛି । ବସ୍ତୁତଃ ନୂତନ ଜ୍ଞାନ ଦେବା ହିଁ ପଞ୍ଚସୋପାନ ପଦ୍ଧତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଛାତ୍ରର ଆତ୍ମାବିକାଶ ଅବାନ୍ତର ଫଳ ମାତ୍ର । ତେଣୁ ଶିକ୍ଷାବିଧାନରେ ଏହି ଏ ପଦ୍ଧତି ବର୍ତ୍ତମାନ ପାଇଁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଦେଶରେ ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ । ଶିକ୍ଷାରେ ଯେଉଁ ଶିଳ୍ପ ଚଳି ଆସୁଥିଲା ଏହା ତାହାର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆଲୋଚନା ମାତ୍ର । ସୁଖର କଥା ଯେଉଁମାନଙ୍କ ହାତରେ ଦେଶର ସାଧାରଣ ଶିକ୍ଷାର ଭାର ଅଛି, ସେମାନେ ଏ ସବୁ ଆଲୋଚନା ପ୍ରତି ଆସ୍ଥାଦାନ ହେଉଅଛନ୍ତି ନିଜର ଶିକ୍ଷାପଦ୍ଧତିକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଚଳାଇବାକୁ ପ୍ରୟାସ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଏହି ପତ୍ରରେ ପ୍ରକାଶିତ କଟକ ବିରିବାଟି ଗୁରୁ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲ ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରୀ ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ରଙ୍କର ପଢ଼ାଇବାରେ ପଞ୍ଚସୋପାନ ପଦ୍ଧତି ଶୀର୍ଷକ ପ୍ରବନ୍ଧ ପ୍ରତି ପାଠକମାନଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରୁଅଛୁଁ । ପଞ୍ଚସୋପାନ ପଦ୍ଧତିର ବିଜ୍ଞାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ କିପରି ଅନୁବର୍ତ୍ତନ କରିବାକୁ ହେବ, ତାହା ସେ ଯଥାସାଧ୍ୟ ଉଦାହରଣରେ ବୁଝାଇଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ପ୍ରବନ୍ଧ ପଞ୍ଚସୋପାନ ପଦ୍ଧତିର ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଶିକ୍ଷକ ସାଧାରଣଙ୍କୁ ଦେଇଅଛି । ଏହାଛଡ଼ା ଏ ପ୍ରବନ୍ଧ ପଢ଼ାଇବା ଶିଳ୍ପ ସଙ୍ଗେ ବିଜ୍ଞାନ ମିଳାଇ ଆଲୋଚନା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଶିକ୍ଷକ ଓ ପରିଦର୍ଶକମାନଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ଜନ୍ମାଇବା ବୋଲି ଆଶା ହୁଏ । ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲରେ ଶିକ୍ଷାଦିଆଯାଏ ବୋଲି କଳଚାଞ୍ଚରେ ତିଆରି କଲେ ହେଲା ନାହିଁ । ମୌଳିକ ଆଲୋଚନା ବିନା କୌଣସି ବିଧାନରେ ସରସତା ବା ସଜୀବତା ଆସିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

(ସତ୍ୟବାଦୀ ୨ୟ ଖଣ୍ଡ, ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ସଂଖ୍ୟା ୧୯୧୬)