ଶ୍ରମ ଓ ଶିକ୍ଷା - ୧

ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ

୧୯୩୭ ମସିହାର ଆମେରିକାରେ ଟାଇପିଙ୍ଗ କ୍ଲାସ (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ଏଥର ଉତ୍କଳ ଛାତ୍ର ସମ୍ମିଳନୀର ସଭାପତି ରୂପେ କାପ୍‌ଟେନ୍ ପଟାଭେଲ ସାହେବଙ୍କୁ ପାଇଥିବା ଓଡ଼ିଶା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ପକ୍ଷେ ବଡ଼ ଭାଗ୍ୟ ଓ ପ୍ରଶଂସାର କଥା । ଶିକ୍ଷା ଜଗତରେ ପଟାଭେଲ ଜଣେ ସୁପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତି । କବି ରବିନ୍ଦ୍ରନାଥଙ୍କ ଆମନ୍ତ୍ରଣରେ ସେ ଏ ଦେଶକୁ ଆସିଛନ୍ତି । କଲିକତା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ଗୁଣଗ୍ରାହୀ ଭୂତପୂର୍ବ ଭାଇସ୍‌ଚାନ୍‌ସେଲର ସାର ଆଶୁତୋଷ, ପଟାଭେଲଙ୍କ କଳ୍ପନା ଓ ପ୍ରସ୍ତାବ ପ୍ରତି ବହୁ ଆସ୍ଥା ଦେଖାଉଥିଲେ । ପଟାଭେଲଙ୍କ ଶିକ୍ଷା ବିଷୟକ ଭାବଗୁଡ଼ିକ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆଉ କଳ୍ପନାରେ ନାହିଁ, ରାଜା ମଣିନ୍ଦ୍ରଚନ୍ଦ୍ର ନନ୍ଦୀଙ୍କ ଆନୁକୂଲ୍ୟରେ କଲିକତାର ବିବିଧ ବ୍ୟାବସାୟିକ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଆପଣାର କଳ୍ପନାକୁ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରୀକ୍ଷା କରିବାର ସୁଯୋଗ ପଟାଭେଲଙ୍କୁ ମିଳି ଅଛି । ତାଙ୍କ ମତ ଯେ କେବଳ ପୁସ୍ତକଗତ ଶିକ୍ଷା, ଶିକ୍ଷା ନୁହେଁ । ଶିକ୍ଷା କେବଳ ପୁସ୍ତକରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ହୋଇ ରହିବା ଯୋଗୁଁ ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକେ ସାଂସାରିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅଧିକାଂଶ ଅକର୍ମଣ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି ଏବଂ ସବୁ ଅବସ୍ଥା ଓ ସବୁ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକେ ଶିକ୍ଷା ପାଇ ପାରୁ ନାହାନ୍ତି । ଶ୍ରମ ଓ ଶିକ୍ଷା ଏକ ସଙ୍ଗେ ଚାଲିବା ଆବଶ୍ୟକ । ପାଠ ପଢ଼ିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ କାମ କରିବାକୁ ହେବ ।

ଏ କଳ୍ପନା ନୂଆ ନୁହେଁ । ଗ୍ରୀସ ଦେଶର ଦାର୍ଶନିକ ପ୍ଲେଟୋ ପ୍ରାଚୀନ ଜଗତର ଜଣେ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶିକ୍ଷା ବିଶାରଦ ଥିଲେ । ବାଳକମାନେ ପଢ଼ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ବୟସ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଙ୍ଗେ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସହଯୋଗିତା କରିବା ବ୍ୟବସ୍ଥା, ପ୍ଲେଟୋ ଶିକ୍ଷା ବିଧାନରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିଛନ୍ତି । ଭାରତର ପ୍ରାଚୀନ ଶିକ୍ଷା ବିଧାନରେ ଶିକ୍ଷା ସଙ୍ଗେ ଶ୍ରମର ସଂଯୋଗ ସାଧାରଣ ରୀତି ଥିଲା । ଗୁରୁ ଘରେ ବା କୁଳଗୃହରେ ଛାତ୍ରମାନେ ରହି ପାଠ ପଢ଼ୁ ଥିଲେ । ମାସକୁ ମାସ ସ୍କୁଲ କଲେଜ ଦରମା ଦେବା ଢଙ୍ଗ ନ ଥିଲା । ଛାତ୍ରମାନେ ଗାଈ ଚରାଇବା, ବନ୍ଧ ପକାଇବା, ବିଲ ବାଛିବା, ଜାଳ ଭାଙ୍ଗିବା, ଆଦି ଯାବତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ; ଗୁରୁ ଗୃହକୁ ସେମାନେ ଆପାଣର ଘର ବୋଲି ମଣୁ ଥିଲେ । ନିଜ ଘର ଲାଗି ସେମାନେ ତିଳେ କୁଣ୍ଠିତ ହେଉ ନ ଥିଲେ।

ଏପରି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଦ୍ୱାରା କୁଳ ଗୃହର ଯେ କେବଳ ଆର୍ଥକ ଲାଭ ହେଉ ଥିଲା ତାହା ନୁହେଁ, ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ସାଂସାରିକ ବିଷୟରେ ବାଲ୍ୟାକାଳରୁ ନାନା ଅଭିଜ୍ଞତା ଜନ୍ମ ଥିଲା । ପାଞ୍ଚ ଜଣ ମିଶି ଭ୍ରାତୃଭାବରେ ଏକତ୍ରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାର ସେମାନେ ଶିଖୁ ଥିଲେ । ପାଠପଢ଼ୁଆ ଲୋକଙ୍କ ପକ୍ଷେ ବିଲ ବାଛିବା, କୋଡ଼ି ହାଣିବା, ଆଦି ନିନ୍ଦାର କାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ଆଜିକାଲି ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକଙ୍କର ଯେ ଧାରଣା ହୋଇଛି, ସେଭଳି ଧାରଣା ପୂର୍ବର କୁଳଗୃହବାସୀ ଛାତ୍ରଙ୍କ ହୃଦୟରେ ସ୍ଥାନ ପାଉ ନ ଥିଲା । ଏଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଯୋଗୁଁ, ସେ କାଳର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ପଢ଼ବା ଲାଗି ଅର୍ଥଚିନ୍ତା ନଥିଲା। ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ବା ଛାତ୍ର ଜୀବନ ଶେଷରେ ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମରେ ପ୍ରବେଶ କରି ସେମାନେ ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ ଲାଗି ଯେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିଲେ ।

ସେମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ତୁଳନା କଲେ, ଆଜିକାଲିର ଶିକ୍ଷିତ ଯୁବକ ଏକ ଶୋଚନୀୟ ପ୍ରାଣୀ । ଚାକିରୀ ଛଡ଼ା ତାଙ୍କୁ ଆଉ କିଛି ଦିଶୁ ନାହିଁ । ଶ୍ରମର ଗୌରବ ବିଷୟରେ ଯେତେ ବକ୍ତୃତା କରନ୍ତୁ ପଛକେ, କୌଣସି ପ୍ରକାର କାୟିକ ଶ୍ରମ କରିବାକୁ ସେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଦେହରେ ବଳ ନାହିଁ କି ମନରେ ବଳ ନାହିଁ । ବାଟ ଦି କୋଶ ଚାଲିବା ତାଙ୍କ ପକ୍ଷେ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ । ଚାକିରୀ ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରବେଶ କରିବାକୁ ସାହସର ଅଭାବ । ସେ ଯାହା ହେଉ, ଶିକ୍ଷା ସଙ୍ଗେ ଶ୍ରମର ସଂଯୋଗ ହେଲେ, ଛାତ୍ରଜୀବନରେ ନିଶ୍ଚୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିବ, ଛାତ୍ର ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ହେବ । ଆଜି ଅନେକ ଗରିବ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ ଲାଗି ଅନେକଙ୍କ ନିକଟରେ ଯେପରି ଗୋଡ଼ ଭାଙ୍ଗି ଛିଡ଼ା ହେବାକୁ ହେଉଛି, ସେ ଅବସ୍ଥା ଅନେକ ପରିମାଣରେ ବଦଳି ଯାଇ ପାରେ ।

(ସମାଜ, ତା ୨୯-୧-୧୯୨୭)