ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ

ଲେଖକ - କେଦାରନାଥ ମହାପାତ୍ର

 ବୋଧିବୃକ୍ଷ ଚାରିପଟେ ଅଶୋକ ତିଆରିଥିବା ମନ୍ଦିରର ଚିତ୍ରଣ
ସ୍ଥାନ - ପ୍ରଥମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ: କାଳ - ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀ (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ସମୟରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ରକ୍ଷକ ଥିଲେ । ସେମାନେ ଲୋକଙ୍କୁ ପ୍ରକୃତ ଧର୍ମଶିକ୍ଷା ନ ଦେଇ ଧର୍ମକୁ ବ୍ୟବସାୟ ସ୍ୱରୂପ କରୁଥିଲେ । ଧର୍ମ ନାମରେ ଶତ ଶତ ଜୀବ ଯଜ୍ଞରେ ବଳି ଦିଆ ଯାଉ ଥିଲେ । ଧର୍ମର ତତ୍ତ୍ୱସବୁ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଲିଖିତ ହୋଇଥିଲା । ତେଣୁ ସାଧାରଣ ଲୋକମାନେ ଧର୍ମ ବିଷୟ କିଛି ଜାଣୁ ନ ଥିଲେ । ଜାତିଭେଦ ବିଶେଷ କଠୋର ଥିଲା । ଜାତି ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଆଦୌ ସ୍ୱଭାବ ନ ଥିଲା । ଉଚ୍ଚଜାତିର ଲୋକେ ନୀଚ୍ଚଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଛୁଇଁବା ପାପ ବୋଲି ଭାବୁ ଥିଲେ । ବେଦକୁ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ବାଣୀ ବୋଲି ଲୋକେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁ ଥିଲେ । ବୁଦ୍ଧଦେବ ଏ ସକଳ ବିଷୟ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସାହସ ସହିତ ପ୍ରବଳ ପ୍ରଚାର କରି ଥିଲେ । ସେ ପ୍ରଚାର କଲେ -ବ୍ରାହ୍ମଣଠାରୁ ଚଣ୍ଡାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତେ ସମାନ, ମନୁଷ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ କେହି ଅଛୁଆଁ ନାହାନ୍ତି, ଜାତିଭେଦ ମିଥ୍ୟା, ବେଦ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ବାକ୍ୟ ନୁହେଁ ବା ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ମୁହଁରୁ ବାହାରି ନାହିଁ, କେବଳ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଧର୍ମ ଉପଦେଶ ଦେଇ ପାରିବେ ନାହିଁ । ଧର୍ମ କରିବା ପାଇଁ ସମସ୍ତଙ୍କର ଅଧିକାର ଅଛି, ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ସାଧାରଣ ଲୋକେ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ, ତେଣୁ ଲୋକେ କହୁଥିବା ଭାଷା ବା ପଲ୍ଲୀଭାଷାରେ ଧର୍ମ ପ୍ରଚାର ହେବ । ସେ ମୂର୍ତ୍ତି ପୂଜାକୁ ମଧ୍ୟ ଭଲ ପାଉ ନ ଥିଲେ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ କଥାଗୁଡ଼ିକ ଲୋକେ ଠିକ ବୋଲି ବୁଝି ପାରିଲେ ଓ ଆଦରରେ ଶୁଣିଲେ । ତାଙ୍କ ଧର୍ମ ଶୀଘ୍ର ବ୍ୟାପିଗଲା । ବୁଦ୍ଧ ନିଜର ମତ ବୁଲି ବୁଲି ଦେଶବିଦେଶରେ ପ୍ରଚାର କରିବା ପାଇଁ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ସଙ୍ଘ ଗଢ଼ିଥିଲେ ।

ଜୈନଧର୍ମ ପରି ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଅହିଂସା ମଧ୍ୟ ମୂଳନୀତି । ସତ୍ୟବାଦିତା, ନିଷ୍ପାପଜୀବନ, ସତ୍‌ଚିନ୍ତା, ସତ୍‌କାର୍ଯ୍ୟ, ଗୁରୁଭକ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ଏହି ଧର୍ମର ସାର ମର୍ମ । ବୌଦ୍ଧମାନେ ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ପରି ପୁନର୍ଜନ୍ମ ଓ କର୍ମଫଳରେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି । ନିର୍ବାଣ ଓ ମୋକ୍ଷଲାଭ ଜୀବନର ପ୍ରଧାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମତରେ ଈଶ୍ୱର ଥାଆନ୍ତୁ ବା ନ ଥାଆନ୍ତୁ, ସମସ୍ତେ ନିଷ୍ପାପ ଓ ପବିତ୍ର ଜୀବନ ଯାପନ କରିବା ବାଞ୍ଛନୀୟ । ବୌଦ୍ଧମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେତେକ ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମ କରନ୍ତି । ଆଉ କେତେକ ଭିକ୍ଷୁ ବା ଶ୍ରମଣ । ଧର୍ମପ୍ରଚାର ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ । ପୁରୁଷ ଓ ସ୍ତ୍ରୀ ଉଭୟେ ଧର୍ମ ପ୍ରଚାର କରିବାର ଅଧିକାର ପାଇ ଥିଲେ । ଭିକ୍ଷୁ ଓ ଭିଷୁଣୀମାନେ ‘ବିହାର’ ବା ମଠମାନଙ୍କରେ ବାସ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ଓ ଦାନୀ ଲୋକମାନଙ୍କର ଦାନ ଦ୍ୱାରା ଚଳୁଥିଲେ । ବୌଦ୍ଧମାନଙ୍କର ଧର୍ମ ଗ୍ରନ୍ଥର ନାମ ‘ତ୍ରିପିଟକ’ । ଏହା ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ଏଥିରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଉପଦେଶ, ଭିକ୍ଷୁ ଓ ଭିଷୁଣୀଙ୍କ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ନିୟମ ଓ ଧର୍ମର ତତ୍ତ୍ୱମାନ ଲିଖିତ ହୋଇ ଅଛି ।

ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁପରେ ମହାରାଜ ଅଶୋକ ଓ କୁଷାଣରାଜ କନିଷ୍କଙ୍କ ସମୟରେ ଏହି ଧର୍ମ ଭାରତ ଓ ଭାରତ ବାହାରେ ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଥିଲା । ଅଶୋକ ଏହି ଧର୍ମର ବିଶେଷ ଉନ୍ନତି କରି ଥିଲେ । କନିଷ୍କଙ୍କ ସମୟରେ ବୌଦ୍ଧମାନେ ଦୁଇ ଦଳରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇ ଥିଲେ, ଯଥା:- ହୀନଯାନ ଓ ମହାଯାନ । ଏକ ସମୟରେ ସମଗ୍ର ଭାରତବର୍ଷରେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ବ୍ୟାପି ଯାଇ ଥିଲା ଓ ଭାରତର ସର୍ବାଞ୍ଚଳରେ ଅସଙ୍ଖ୍ୟ ବୌଦ୍ଧମଠ, ବିହାର, ସ୍ତୂପ, ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଚୈତ୍ୟ ନିର୍ମିତ ହୋଇ ଥିଲା । ଭାରତର ନାନା ସ୍ଥାନରେ ଅଦ୍ୟାପି ବୌଦ୍ଧ କୀର୍ତ୍ତି ଦେଖା ଯାଏ । ଆମ୍ଭ ଜନ୍ମଭୂମି ଓଡ଼ିଶାରେ ମଧ୍ୟ ଧଉଳି, ଜଉଗଡ଼, ନରାଜ ଓ ଲଳିତଗିରି ପ୍ରଭୃତିରେ ବହୁତ ବୌଦ୍ଧକୀର୍ତ୍ତି ଦେଖା ଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର ବିଷୟ ଏହି ଧର୍ମ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କ ପ୍ରବଳ ପ୍ରଚାର ଓ ନିଜର ନୈତିକ ଅବନତି ଯୋଗୁଁ ଭାରତବର୍ଷରୁ ଲୋପ ପାଇଗଲା । କିନ୍ତୁ ଚୀନ, ଜାପାନ, ବ୍ରହ୍ମଦେଶ, ଲଙ୍କା, ଶ୍ୟାମ ପ୍ରଭୃତି ଦେଶର ଲୋକମାନେ ଅଦ୍ୟାପି ବୌଦ୍ଧ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି । ଆଜିକାଲି ହିନ୍ଦୁମାନେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଅବତାର ବୋଲି ମାନନ୍ତି ।